Jarfke, Jaarfke of Jarcke van der Muyden (ook wel Aepko van der Munten, Jarfke ter Münte, Jarfken Wypkes of kortweg Jaerfke) is de fictieve hoofdpersoon van het sociaalkritisch pamflet ‘Prophecye van Jarfke’, dat in 1597 in Franeker en Harlingen verschijnt en naderhand vele herdrukken heeft beleefd.
Jarfke zou een achterkleinzoon zijn geweest van Wiert Wijpkes uit Zuidbroek, in wiens huis hij is gestorven. Hij leeft rond 1500 en zou gewoond hebben in het verdronken dorp Capellenhuys, Latijnhuys of Jarfkehuys in de Dollard. Vermoedelijk wordt daarmee het gehucht Dallingeweer bij Termunten bedoeld. Zijn naam duikt voor het eerst op in een ander pamflet, dat in 1585 in Emden de ronde doet. De gebeurtenissen die in het pamflet worden beschreven, spelen zich voornamelijk af in de laatste decennia van de 16e eeuw. Ook de genoemde hoofdpersonen leven in die tijd.
Prophecye van Jarfke (Groningen 1732). Auteur: Jarfke. Licentie: Public Domain.
Prophecye van Jarfke (Groningen ca. 1790). Auteur: Jarfke. Licentie: Public Domain.
Uit: Prophecye van Jarfke. Jarfke's droom (naar Jacobs droom) (Groningen ca. 1790). Auteur: Jarfke. Licentie: Public Domain.
De toekomstvoorspellingen van Jarfke
‘De Prophecye van Jarfke’ (1597) is een toekomstvoorspelling in de vorm van een Nederlandstalig sociaal-kritisch pamflet. De eerste oplage wordt gedrukt in Franeker en Harlingen. Het grootste deel van de oplage wordt kort na verschijning op verzoek van het stadsbestuur van Groningen in beslag genomen. Het bevat een weergave van de recente geschiedenis van het Oldambt en Westerwolde en een (gefingeerde) kroniek over het ontstaan van de Dollard, met kritische opmerkingen aan het adres van de stad Groningen.
Het pamflet van 1597
De opmerkingen in het pamflet, dat in een boekwinkel vlakbij het raadhuis is verkocht, zijn aanleiding tot censuurmaatregelen door het stadsbestuur van Groningen, omdat in dit ‘cleen boexcen’ voornamelijk ‘flabbijten ende upgeraepte loegengeschreijen’ (ongefundeerde beweringen en opgepikte leugenverhaaltjes) zouden bevatten waaraan de lezers ten onrechte geloof zouden kunnen hechten. De vermeende profeet heeft namelijk ‘gedroomd van dingen die God almachtig nimmer zal believen te gedogen’.
Geschiedenis
De Prophecye behandelt in min of meer chronologische volgorde de geschiedenis van Oost-Groningen gedurende de 16e eeuw, verweven met een mythisch verhaal over het ontstaan van de Dollard in 1277. Dit verhaal is opgehangen aan de uitspraken van de profeet Jarfke (ook wel Jaerfke of Jaarfke genoemd), die per schip heen en weer zou hebben gevaren en op grond hebben voorspeld dat ten ondergang gedoemde land weer teruggewonnen zal worden. Enkele met name genoemde getuigen, namelijk de grootgrondbezitter Heere te Blijham, Jarfkes overgrootvader Wiert Wijpkes te Zuidbroek en de geleerde Heere Eckes van Garmede, zouden zijn uitspraken hebben genoteerd.
Het verhaal sluit aan bij een recente verteltraditie die zich vooral in het lutherse Noord-Duitsland heeft ontwikkeld [1]. De profeet wordt afgeschilderd als een man met visioenen die ook hemzelf verrasten. Het pamflet verhaalt hoe Jarfke op zijn sterfbed vraagt of er buiten zwarte raven of witte duiven te zien zijn. Dat laatste is het geval en dus zal het allemaal zo gebeuren als hij het heeft gezien. Het moet voor de lezers een teken zijn dat zijn voorspellingen zijn ingegeven door de Heilige Geest. De achterliggende boodschap is dat overstromingen en oorlogen zullen komen en gaan, maar dat de boerenstand altijd zal blijven bestaan.
Het begin
Het pamflet begint met de inval van de Oost-Friese graaf Edzard I in 1498 en de inval van Gelderse troepen in Westerwolde in 1536. In het tweede deel verschuift het perspectief naar het Wold-Oldambt, waarbij vooral gebeurtenissen in de jaren 1568 tot 1578 centraal staan.
Het laatste deel speelt zich af in het Klei-Oldambt, waarbij het oorlogsgeweld en de inundaties in de jaren 1580 tot 1594 worden behandeld, alles in de vorm van voorspellingen. Daartussen is een gefingeerd kroniekfragment over het ontstaan van de Dollard ingelast, naar verluidt afkomstig uit het misboek van Oosterreide, met daarbij een fantasievolle lijst van ruim dertig verdronken dorpen. Deze documenten zijn vermoedelijk rond 1550 door kringen rond het Groningse stadsbestuur vervaardigd.
Jarfke zelf zou te Capellenhuys, Latijnhuys of Jarfkehuys hebben gewoond, waarmee vermoedelijk de boerderij Capellenheem te Dallingeweer bij Termunten wordt bedoeld. Hier zou hij ook het misboek van Oosterreide hebben bewaard, totdat de priester Rogel er in 1544 te Nesserland (dan wel te Pogum) een kopie van maakt.
Auteur en bronnen
De auteur van de Prophecye is niet met zekerheid te achterhalen. Waarschijnlijk stamt hij uit een van de leidende eigenerfde families van het Oldambt. De auteur is uitzonderlijk op de hoogte van de situatie en moet toegang hebben gehad tot vertrouwelijke documenten.
De belangrijkste bronnen zijn het Groningse kroniekfragment, een formeel getuigenverhoor uit 1565, de Dollardkaart van Jacob van der Mersch uit 1574 in Emden en vermoedelijk ook het eerste deel van Ubbo Emmius, Rerum Frisicarum historia (1590).
Ook maakt de auteur gebruik van een pamflet met voorspellingen over Oost-Friesland, toegeschreven aan een ‘olt man, Aepko van der Munten genamdt’, dat omstreeks 1585 in Emden verschijnt. Deze voorspellingen worden in een ander handschrift ook wel ‘Jarcke van der Muyden syn Prophecie’ genoemd. De naam Jarcke of Jarfke is inheems in Westerwolde. Eén fragment is mogelijk ontleend aan de handgeschreven kroniek van Eggerik Beninga (ov. 1562).
Upstalboom
Zowel bij Jarfke als in de oudere voorbeelden komen bekende verhaalthema's voor die ook uit andere bronnen bekend zijn, zoals de veldslag bij de dorre boom, de witgelokte vorst en een zwarte raaf met witte kuikens. De beschrijving van de verdorde Jarfkeboom in Beerta is direct ontleend aan de profetie over de Upstalsboom, een van de belangrijkste symbolen van de Friese vrijheid. Er is bovendien sprake van een opvallende parallel met de Noord-Friese profetie van Hertje uit de Wiedingharde, die aan het Oost-Friese voorbeeld zal zijn ontleend [2].
Een van de personages die in de Prophecye figureren betreft Aysso Phebekens tho Wartum (ov. 1589), de Spaansgezinde ambtman van het Klei-Oldambt. De kroniek noemt hem Esyka: deze hecht geen geloof aan Jarfke's voorspellingen, maar zijn kinderen hebben alles zien uitkomen. Ook Wyert Wypkens en Hero Eggens zijn tijdgenoten.
Boven: Graaf Edzard de Grote van Oost-Friesland (Groningen ca. 1790). Uit: Prophecye van Jarfke. Auteur: Jarfke. Licentie: Public Domain.
Onder: De profeet rookt zijn pijpje (Drieborg 1896). Uit: Prophecye van Jarfke. Auteur: Jarfke. Uitg. Jan Bakker. Licentie: Public Domain.
Veel oplagen in verschillende plaatsen
Van de Prophecye zijn minstens 20 tot 25 oplagen verschenen. Er zijn drukken verschenen te Groningen (ten minste vanaf 1614), Emden, Breda, Leeuwarden, Deventer en Amsterdam. Ze zijn vooral gepubliceerd tijdens crisissituaties als de Eerste Münsterse Oorlog van 1665, de Oost-Friese burgeroorlog van 1723, de Bataafse omwenteling van 1795 en de Belgische Opstand van 1830, vaak in combinatie met soortgelijke geschriften als de profetie van Intje Janszoon van Oosterzee. De oudste bewaarde exemplaren dateren uit 1665. Vóór 1650 is ook een Nederduitse vertaling verschenen waarvan slechts enkele fragmenten bewaard zijn gebleven. Een Hoogduitse versie is mogelijk in 1723 gedrukt.
Het pamflet is in een berijmde versie opgenomen in een bundel van de Jutphaase pastoor Dirck Mensinck, XII propheterende tongen (1680), waar de profeet abusievelijk Jarfke Wypkes wordt genoemd [3]. Ook de bekende piëtist Friedrich Breckling (1629-1711) bezit een exemplaar. Vorst Christiaan Lodewijk van Wied-Runkel, wiens moeder uit Oost-Friesland stamt, verzoekt nog in 1773 de universiteit van Marburg onderzoek te doen naar het waarheidsgehalte van Jarfkes profetie. Het wordt een vaste uitdrukking iets onbegrijpelijks 'zo onverstaanbaar en gek als Jarfkes profetie' te noemen [4].
Jarfke in het noorden
In Groningen en Oost-Friesland doen de verhalen nog lange tijd de ronde. Ze worden in grote oplagen gedrukt, vervolgens verkocht door 'landloopers en in kleine boekwinkeltjes' en 'door eenvoudige lieden ter goeder trouw geloofd'. De voorspellingen van de 'vrome propheet' zijn bij alle boeren bekend, zo heet het in Westerwolde. De Jeverse predikant Johann Friedrich Janssen noemt ze al in 1722 het product van misleiding en bedrog. Ze worden in 1796 opnieuw onder de aandacht van het grotere publiek gebracht door de Oost-Friese historicus Tielemann Dothias Wiarda, die Jarfke 'onze voornaamste en oudste vaderlandse ziener' noemt. Wiarda verbaast zich dat er nog steeds mensen zijn die bijhouden welke voorspellingen van Jarfke al zijn uitgekomen en welke gebeurtenissen nog te verwachten zijn.
Negentiende eeuw
In de 19e eeuw gaan vooral verzamelaars van oudheden zich voor het pamflet interesseren. Een tweetalige uitgave verschijnt in de bundel Ostfrieslands Dorfpropheten uit 1878. De socialistische uitgever Jan Bakker te Drieborg publiceert het pamflet nogmaals in 1896 (vermoedelijk naar een Groningse druk uit 1714) en verkoopt het via colportage. De bekende Groningse auteur Kornelis ter Laan, die de verhalen van zijn moeder kent, bezorgt ten slotte in 1931 een wetenschappelijke uitgave, waarin hij de naam van de profeet verandert in Jaarfke. Dankzij hem krijgt Jarfke ook een plek in het grote Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens, met name in een aantal bijdragen van Will-Erich Peuckert [5].
1. Jürgen Beyer, 'Lutherische Propheten in Deutschland und Skandinavien im 16. und 17. Jahrhundert. Entstehung und Ausbreitung eines Kulturmusters zwischen Mündlichkeit und Schriftlichkeit', in: Robert Bohn (red.), Europa in Scandinavia. Kulturelle und soziale Dialoge in der frühen Neuzeit, Frankfort 1994, p. 35–55.
2. Deze profetie van Hertje lijkt uit het begin van de zeventiende eeuw te dateren.
3. Willem Frijhoff, Embodied Belief: Ten Essays on Religious Culture in Dutch History, Hilversum 2002, p. 204.
4. Cornelius van Bynkershoek en Jan Willem Claus van Laar, Vrymoedige bedenkingen over de vryheid in den burgerstaat, Amsterdam 1738, p. 155..
5. Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens, art. 'Schlachtenbaum, 'Weissager, en 'Weißer Fürst'.
Deze pagina maakt deel uit van www.nazatendevries.nl. Aan bovenstaande tekst is de uiterste zorg-vuldigheid besteed. Desondanks kunnen er best fouten voorkomen. Constateer je fouten en/of heb je vragen, correcties, aanvullingen......... geef die dan even aan mij door via mijn E-mail adres (zie rode balk boven). Wij hebben ons uiterste best gedaan om de auteurs van teksten/citaten en copyrightbepalingen van afbeeldingen te achterhalen. Mocht je rechthebbende zijn en hierover vragen of opmerkingen hebben, neem dan contact op via e-mail. Lees ook de 'Disclaimer' en 'Privacy' voor méér informatie en laat ook eens een bericht achter in het Gastenboek, dan weet ik waarvoor ik het doe.
Hoogeveen, 1 november 2020.
Update: 2 november 2020.
Revisie: 25 juli 2023.
Samenstelling: Harm Hillinga.
